Τα ανθρώπινα δικαιώματα, το περιβάλλον και η προστασία του κλίματος πάνω από τα κέρδη

Τρεις αρχές για τον ανακαθορισμό του εμπορίου και των επενδύσεων για το ξεπέρασμα της κρίσης

Μέσα σε λιγότερο από μισό χρόνο, η πανδημία του κοροναϊού έχει αλλάξει το τοπίο της οικονομικής παγκοσμιοποίησης. Περίπλοκες αλυσίδες εφοδιασμού, ο διεθνής καταμερισμός εργασίας και η παραγωγή χωρίς αποθεματικά έχουν αναπτυχθεί τα τελευταία τριάντα χρόνια. Οι δυσλειτουργίες τους αποτελούν πλέον πηγή κρίσης και όχι ανθεκτικότητας.

Η πανδημία φέρνει στην επιφάνεια την υποβόσκουσα οργανική ευαλωτότητα που το οικονομικό σύστημα έχει προκαλέσει στους ανθρώπους και στον πλανήτη. Αντί να μας βοηθήσει να ξεπεράσουμε την πανδημία, το νεοφιλελεύθερο καθεστώς του εμπορίου και των επενδύσεων έχει κάνει πιο δύσκολη την αντιμετώπιση της κρίσης, με δεδομένη την εξάρτηση μας από τεράστιες και ασταθείς παγκόσμιες αλυσίδες παραγωγής.

Το πρόβλημα έγινε πιο ξεκάθαρο στην περίπτωση των Μέσων Ατομικής Προστασίας, τα οποία παράγονταν σε ελάχιστες χώρες και δεν ήταν διαθέσιμα όπου και όταν χρειάζονταν περισσότερο. Οι προσπάθειες για να αναπτυχθεί εμβόλιο περιπλέκονται από τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας, τα οποία εξασφαλίζουν τεράστια κέρδη στις φαρμακευτικές εταιρείες, ενώ το κόστος πληρώνεται από τους φορολογούμενους. Πολλά από τα επείγοντα μέτρα που έχουν πάρει οι κυβερνήσεις, κατά τη διάρκεια της πανδημίας, ενέχουν τον κίνδυνο να βρίσκονται σε σύγκρουση με το παγκόσμιο καθεστώς προστασίας των επενδύσεων. Ως αποτέλεσμα, πολλές κυβερνήσεις ανά την υφήλιο ενδέχεται να αντιμετωπίσουν κοστοβόρες υποθέσεις επίλυσης διαφορών μεταξύ επενδυτών και κρατών (ISDS). 

Η πανδημία είναι ιδιαίτερα σκληρή για ευάλωτα τμήματα του πληθυσμού. Οι κάτοικοι του Νότου έχουν χτυπηθεί ιδιαίτερα σκληρά , ενώ υποφέρουν ήδη από τις “βρώμικες” πρακτικές των πολυεθνικών, το βάρος χρεών που δεν μπορούν να πληρωθούν και τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής που δεν προκάλεσαν οι ίδιοι. Στην πραγματικότητα, η κλιματική αλλαγή θα επιδεινωθεί, αν οι οικονομικές πολιτικές των κυβερνήσεων δεν αλλάξουν ουσιαστικά τροχιά. Διαπιστώνουμε με ανησυχία ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση και τα κράτη-μέλη της πιέζουν για περισσότερες νεοφιλελεύθερες συμφωνίες εμπορίου και επενδύσεων, όπως η πρόσφατη συμφωνία ανάμεσα στην Ε.Ε. και το Μεξικό ή η συμφωνία ανάμεσα στην Ε.Ε. και την Mercosur (εμπορική ένωση χωρών της Νότιας Αμερικής), η οποία έχει δεχτεί έντονη κριτική. Είναι η ώρα να κάνουμε ένα βήμα πίσω και να επανεκτιμήσουμε το καθεστώς εμπορίου, αντί να συνεχίζουμε στο ίδιο, ασταθές μονοπάτι που διαρκώς αποτυγχάνει. 

Το 2013, περισσότερες από 50 οργανώσεις πολιτών έθεσαν την Εναλλακτική Σύμβαση Εμπορίου, σε μία έκκληση να αλλάξει το διεθνές πλαίσιο στο εμπόριο, καθώς και οι πολιτικές της Ε.Ε. στο εμπόριο και στις επενδύσεις. Έκτοτε, η κλιματική και οικολογική κρίση έχουν δραματικά χειροτερέψει, ενώ η ανισότητα έχει αυξηθεί περαιτέρω. Σήμερα, στη δίνη μίας παγκόσμιας επιδημίας, η έκκληση για μία εναλλακτική σύμβαση είναι περισσότερο επείγουσα από ποτέ. Σε πολλές χώρες, η λαϊκή υποστήριξη στην εμβάθυνση του φιλελευθερισμού μειώνεται, καθώς οι πολίτες βλέπουν τις αρνητικές συνέπειες του τόσο σε προσωπικό επίπεδο, όσο και στην κοινωνία και στον πλανήτη. Χρειαζόμαστε άμεση αλλαγή εκ βάθρων.

Το Δίκτυο Σιάτλ-Βρυξέλλες/ Seattle to Brussels θεωρεί πως η Ε.Ε θα πρέπει να ακολουθήσει τις τρεις ακόλουθες αρχές  ως απάντηση στην πολλαπλή κρίση που αντιμετωπίζουμε:

Αρχή πρώτη: Διακοπή και επανεκκίνηση του ισχύοντος καθεστώτος εμπορίου και επενδύσεων

Ο Covid – 19 δεν αποτελεί μονάχα μία υγειονομική κρίση. Η πανδημία αποκαλύπτει τις αδυναμίες του συστήματος που οδήγησαν στις διάφορες κρίσεις που αντιμετωπίζουμε εδώ και χρόνια. Οι συμφωνίες στο εμπόριο και στις επενδύσεις, είτε είναι διμερείς, είτε έχουν πραγματοποιηθεί στα πλαίσια του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου, έχουν παίξει σημαντικό ρόλο στην αποδυνάμωση του δημοσίου συστήματος, με την φιλελευθεροποίηση και ιδιωτικοποίηση του. Οι αλυσίδες εφοδιασμού έχουν επεκταθεί, έχουν γίνει πιο περίπλοκες και λιγότερο διαφανείς. Η παραγωγή σημαντικών αγαθών, όπως φαρμακευτικά και ιατρικά υλικά, έχει ανατεθεί σε ιδιωτικές εταιρείες. Ταυτόχρονα, οι διευθετήσεις που έχουν γίνει στις συμφωνίες εμπορίου και επενδύσεων έχουν καταστήσει τις χώρες του Νότου προμηθευτές πρώτων υλών, εμποδίζοντας τη διαφοροποίηση τους στην οικονομία και αυξάνοντας την εξάρτηση τους από τις εισαγωγές από τις βιομηχανικές χώρες. Το αυξανόμενο διεθνές εμπόριο έχει λάβει προτεραιότητα έναντι της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και του πλανήτη. Για το λόγο αυτό ζητάμε:

• Παύση όλων των φιλελεύθερων συμφωνιών στο εμπόριο και στις επενδύσεις και το ξεκίνημα μίας διαδικασίας αντικατάστασης τους από συμφωνίες που δημιουργούν ένα μοντέλο στο παγκόσμιο εμπόριο που θα είναι βιώσιμο, φιλικό προς το κλίμα, θα προστατεύει το περιβάλλον, τα ανθρώπινα δικαιώματα και τα δικαιώματα των εργαζομένων.

• Παύση όλων των υπό διαπραγμάτευση συμφωνιών στο εμπόριο και τις επενδύσεις: διακοπή της διαπραγμάτευσης, της υπογραφής και της κύρωσης νέων διμερών, νεοφιλελεύθερων εμπορικών και επενδυτικών συμφωνιών.

• Παύση όλων των συμφωνιών του ΠΟΕ που απαιτούν και επιβάλλουν το καθεστώς της πατέντας στα φάρμακα και στους σπόρους.

• Αναδιάρθρωση όλων των παγκόσμιων θεσμών στο εμπόριο, για να δοθεί προτεραιότητα στην προστασία του κλίματος,  σε ένα υγιές περιβάλλον, στα ανθρώπινα δικαιώματα, στην ανθεκτικότητα, στις βιώσιμες οικονομίες καθώς και σε μία ισχυρότερη φωνή στο Νότο.

• Διασφάλιση ότι οι νέοι κανόνες στο εμπόριο δεν αποδυναμώνουν το δικαίωμα της διευθέτησης και ότι δεν εμποδίζουν την προληπτική αρχή της προστασίας της δημόσιας υγείας και του περιβάλλοντος.

Αρχή δεύτερη: Κατάργηση των προνομίων και της ατιμωρησίας των πολυεθνικών 

Το υπάρχον, νεοφιλελεύθερο καθεστώς στο εμπόριο και τις επενδύσεις βλάπτει σοβαρά τις δημοκρατίες μας. Τα μέτρα επείγοντος χαρακτήρα που έχουν λάβει οι κυβερνήσεις στην υγειονομική κρίση θα μπορούσαν να αμφισβητηθούν κάτω από τους κανόνες του παρόντος καθεστώτος για την προστασία των επενδύσεων. Ο μηχανισμός διευθέτησης διαφορών ανάμεσα σε κράτη και επενδυτές (ISDS), κομμάτι πολλών διμερών επενδυτικών συμφωνιών, επιτρέπει στις πολυεθνικές να καταφύγουν στη δικαιοσύνη κατά κρατών των οποίων οι δημοκρατικές αποφάσεις ίσως θίγουν τα συμφέροντα των εταιρειών. Ο ISDS έχει μεγάλο κόστος για το δημόσιο, κάτι που σημαίνει ότι, συχνά, οι κυβερνήσεις δεν παίρνουν τα αναγκαία μέτρα, από φόβο για το ενδεχόμενο κόστος. Μέτρα για την αντιμετώπιση της κλιματικής και περιβαλλοντικής κρίσης, συμπεριλαμβανομένης της σταδιακής κατάργησης των ορυκτών καυσίμων, είναι εκείνα που γίνονται στόχος συχνότερα.

Πρέπει να εγκαθιδρύσουμε μία παγκόσμια τάξη που δεν θα επιβάλει στις κοινωνίες να πληρώνουν για τη λήψη δημοκρατικών αποφάσεων. Όσο οι δημοκρατίες μας υπονομεύονται από ένα σύστημα επενδυτικών συμφωνιών, είναι σχεδόν αδύνατον να καταστήσουμε τις πολυεθνικές υπόλογες για παραβίαση των ανθρωπίνων και περιβαλλοντικών δικαιωμάτων, η οποία συμβαίνει όταν στοχεύουν στην αύξηση των κερδών τους. Οι δημοκρατικές αποφάσεις καθώς και τα ανθρώπινα δικαιώματα πρέπει να υπερισχύουν έναντι των ιδιωτικών συμφερόντων, ενώ η ατιμωρησία των πολυεθνικών πρέπει να σταματήσει:

• Κατάργηση του μηχανισμού ISDS και της απονομής αποζημιώσεων ISDS. Αφού έχουμε ξεπεράσει το επίπεδο των 1000 αιτημάτων ISDS – τα οποία μέχρι το τέλος του 2018 είχαν ως αποτέλεσμα περισσότερα από 88 δις δολάρια ως αποζημίωση των κρατών προς τους επενδυτές – έχει έρθει η ώρα να σταματήσουμε αυτό το σύστημα που ευνοεί ΜΟΝΟ τα συμφέροντα των πολυεθνικών, εις βάρος της ευημερίας των πολιτών και του περιβάλλοντος. Αντί να δίνουμε περισσότερα χρήματα και δικαιώματα στις πολυεθνικές, χρειαζόμαστε χρήματα για τον μετασχηματισμό των τοπικών οικονομιών καθώς και των συστημάτων υγείας.

• Καθιέρωση μίας δεσμευτικής συμφωνίας για τις επιχειρήσεις και τα ανθρώπινα δικαιώματα σε παγκόσμιο επίπεδο καθώς και υιοθέτηση μίας νομοθεσίας ανάληψης ευθύνης σε εθνικό επίπεδο και σε επίπεδο Ε.Ε, ώστε οι πολυεθνικές να καθίστανται υπεύθυνες όταν παραβιάζουν τα ανθρώπινα, τα κοινωνικά και τα περιβαλλοντικά δικαιώματα. Αυτά τα νομικά εργαλεία πρέπει να περιλαμβάνουν μηχανισμούς επιβολής ποινών για να είναι αποτελεσματικοί και να περιλαμβάνουν ολόκληρη την αλυσίδα εφοδιασμού. 

Αρχή τρίτη: Οικολογική και κοινωνική αποκέντρωση και συνεργασία, αντί για τη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση και τον ανταγωνισμό

Αντί να επιδιώκουμε τη μη βιώσιμη, νεοφιλελεύθερη παγκόσμια αγορά και τα ξενοφοβικά και εθνικιστικά μέτρα που λαμβάνονται από ολοένα και περισσότερες κυβερνήσεις, θα πρέπει να διαλέξουμε έναν άλλο δρόμο: εκείνον την οικολογικής και κοινωνικής αποκέντρωσης, στηριζόμενοι πάνω στην ισχυρή, διεθνή αλληλεγγύη. Στόχος δεν είναι ο επαναπατρισμός κάποιων σημαντικών εργοστασιακών μονάδων, αλλά να βάλουμε σε πρώτο πλάνο τις ανάγκες των ανθρώπων, ξαναχτίζοντας τις οικονομίες μας σε τοπικό επίπεδο, υπό καλές κοινωνικές και οικολογικές συνθήκες. 

Αυτό προϋποθέτει την επαναφορά της δυνατότητας των Κρατών, τοπικών αρχών και του πληθυσμού να έχουν στη διάθεση τους τα νομικά, νομοθετικά, φορολογικά και οικονομικά μέσα να καθορίζουν τις ανάγκες τους και πώς να τις ικανοποιήσουν. Επιπλέον, χρειάζεται να επαναθέσουμε ριζικά τους κανόνες του εμπορίου και των επενδύσεων καθώς και τους θεσμούς, ώστε να προστατευτούν οι βασικές ανάγκες ( υγεία, κατοικία, εκπαίδευση, πρόσβαση στο νερό, ενέργεια και τροφή). Αυτές οι προτεραιότητες πρέπει να οδηγούν σε αποφάσεις που θα ευνοούν τους τοπικούς προμηθευτές. Η επανατοποθέτηση δεν σημαίνει ότι εγκαταλείπουμε το διεθνές εμπόριο που βασίζεται στην αμοιβαιότητα, τη συνεργασία και την αλληλεγγύη.

Αυτό σημαίνει:

• Αποκέντρωση και κοινωνικοποίηση της παραγωγής αγαθών, όσο περισσότερο γίνεται και όπου είναι περιβαλλοντικά λογικό, ενώ ταυτόχρονα υποστηρίζουμε τις χώρες του Νότου να αναπτύξουν τη δική τους παραγωγή τροφίμων καθώς και τη βιομηχανική παραγωγή. Αυτό μπορεί να ενισχύσει την ανθεκτικότητα παγκοσμίως απέναντι σε εσωτερικούς και εξωτερικούς κλονισμούς. Ειδικότερα, η παραγωγή βασικών αγαθών σε καθημερινή βάση, όπως και των προϊόντων που χρειάζονται για τη διασφάλιση υψηλού επιπέδου δημόσιων υπηρεσιών, πρέπει να γίνεται όσο πιο τοπικά γίνεται, ή τουλάχιστον εντός των μακρο-περιοχών και να βασίζεται στο σεβασμό των κοινωνικών και εργατικών δικαιωμάτων.

• Να επιτραπεί στις δημόσιες αρχές και στους πολίτες να ρυθμίζουν και να αποκλείουν τομείς στρατηγικής σημασίας από τους κανόνες του εμπορίου, το οποίο θα έδινε προτεραιότητα στις βασικές ανάγκες καθώς και στις ανθεκτικές και βιώσιμες δουλειές. Επίσης σημαίνει να επιτρέπεται στις αρχές να επιλέγουν τοπικούς προμηθευτές στις αντίστοιχες πολιτικές τους. Παραχωρώντας στις τοπικές αρχές το δικαίωμα να αποφασίζουν οι ίδιες θα δυναμώσει την πολιτική προμηθειών του δημοσίου, μετατρέποντας την σε ισχυρό όργανο για την υποστήριξη των αποκεντρωμένων οικονομιών προς όφελος των αναγκών μας.

• Κοινωνικοποίηση και επαναδημοτικοποίηση των δημοσίων υπηρεσιών. Καλές και ισχυρές δημόσιες υπηρεσίες, ιδιαίτερα τα δημόσια συστήματα υγείας, δεν μπορούν να λειτουργούν στη λογική μεγιστοποίησης του κέρδους. Οι συμφωνίες εμπορίου και επενδύσεων δεν πρέπει να περιλαμβάνουν όλες τις δημόσιες υπηρεσίες αλλά πρέπει να παραχωρούν στους πολίτες πλήρη δικαιώματα για την οργάνωση των υπηρεσιών με δημοκρατικό τρόπο. 

• Κατάργηση του παράλογου και μη απαραίτητου εμπορίου και καθιέρωση της αμοιβαιότητας. Τοπεριττό εμπόριο, με την έννοια της ανταλλαγής των ίδιων αγαθών ανάμεσα στις χώρες, όπως της αποστολής τροφίμων σε άλλες χώρες για επεξεργασία και στη συνέχεια της εκ νέου εισαγωγής τους ( αποφλοιωμένα θαλασσινά, κατεψυγμένες πατάτες…) σκοτώνει το κλίμα και πρέπει να σταματήσει. Πρέπει να καθιερώσουμε την αρχή της αμοιβαιότητας, που αποκλείει τις εισαγωγές από μακριά αγαθών που μπορούν να παραχθούν τοπικά, βασισμένη στις αρχές της τροφικής αυτάρκειας, της αλληλεγγύης και της βιωσιμότητας. 

• Ενδυνάμωση των τοπικών συστημάτων αγροοικολογίας που προστατεύουν το κλίμα και τη βιοποικιλότητα. Η βιομηχανοποιημένη γεωργία που βασίζεται στην αποδάσωση, τη μονοκαλλιέργεια, τους γενετικά μεταλλαγμένους σπόρους καθώς και σε τεράστιες ποσότητες παρασιτοκτόνων και λιπασμάτων πρέπει να λάβει τέλος. Καταστρέφει τα μέσα επιβίωσης των ανθρώπων, των ζώων και των φυτών, ενώ διευκολύνει την εμφάνιση ιών όπως ο Covid-19.

Η πολιτική εμπορίου πρέπει να δίνει προτεραιότητα στα τοπικά, αγρο-οικολογικά συστήματα που θα βασίζονται σε ισχυρά κοινωνικά και εργατικά δικαιώματα.